ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

هنوز راهي دراز در پيش است تا فلسفه، ابعاد، آثار و بركات آن شناخته و شناسانده شود. در راستاي تحقق اين هدف بزرگ، با الهام از انديشه هاي والا و ماندگار امام راحل _ احياگر حج ابراهيمي _ و با بهره گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي، حضرت آيت الله خامنه اي _ مدظله _ معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم رهبري، تلاش مي كند با كاربردي كردن متون آموزشي، فصل جديدي فرا راه كارگزاران حج و زائران حرمين شريفين بگشايد. از اين رو، پس از كارشناسي هاي متعدد و بهره گيري از اساتيد و متخصصان فن، تلاش گرديده تا براي تهيه درسنامه ها و محتواي مورد نياز در سفر حج و عمره، عناوين، موضوعات، سرفصل ها و منابع هر درس را مشخص و جلسات آموزشي آنها زمان بندي گردد تا به نحو بهينه مورد استفاده قرار گيرد. عناوين اين درسنامه ها عبارتند از: 1. مناسك حج 2. آداب سفر حج 3. اسرار و معارف حج 4. آشنايي با تاريخ اسلام (1و2) 5. آشنايي با تاريخ و اماكن مقدس مكه و مدينه 6. اخلاق معاشرت 7. احكام مبتلابه حج 8. آشنايي با كشورهاي اسلامي 9. گزيده سيماي عقايد شيعه 10. شناخت عربستان 11. محاوره عربي بي ترديد آغاز هر كاري با كاستي ها و نواقص احتمالي همراه است. لذا انتظار مي رود با بهره گيري از نظرات خوانندگان ارجمند، نقاط قوت و ضعف اين مجموعه شناسايي و به تقويت داشته ها و زدودن كاستي هاي آن اقدام شود. در پايان ضمن تشكر از همه كساني كه ما را در تهيه و تنظيم اين مجموعه ياري كرده اند، توفيق همگان را از خداوند منان خواهانيم. معاونت امور فرهنگي مديريت آموزش

ص:10

همه روزه، مسلمانان رو به سوي كعبه به نماز مي ايستند و همه ساله ميليون ها تن براي انجام فريضه حج با قلبي مالامال از شور و عشق و اشتياق به آن ديارِ سراسر نور و معنويت عزيمت مي كنند و عاشق تر از گذشته، بازگشت دوباره به آن ديار را انتظار مي برند. آري در آن فضاي نوراني است كه فرياد نيايش هاي عارفانه و برخاسته از جان مسلمانان، در هم مي آميزد و پيوند عميق و وحدت امت اسلامي را به نمايش مي گذارد و بدين سان هماره قلب مسلمانان به ياد حرمين شريفين مي تپد. نوشتاري كه پيش روي داريد گامي كوچك در جهت شناخت عربستان سعودي است. اميد است دانش پژوهان و انديشمندان با تذكّرات و رهنمودهاي خويش در جهت تكميل و پربار شدن آن گام بردارند. علي محمّدي آشناني

ص:12

در اين درس مروري بر جغرافياي طبيعي كشور عربستان خواهيم داشت و اين كشور را از حيث موقعيت جغرافيايي، عوارض طبيعي، آب و هوا، ذخاير و منابع طبيعي، پايتخت و شهرهاي مهم، بنادر مهم و تقسيمات كشوري بررسي خواهيم نمود.

شهرهاي ديگر اين كشور از جهت مذهبي، صنعتي، تجاري و كشاورزي داراي اهميت مي باشند:

بزرگ ترين كشور شبه جزيره، عربستان محسوب مي گردد؛ زيرا حدود 43٪ آن را در برگرفته است. (1) عربستان سعودي، از شمال به اردن و عراق و از جنوب به جمهوري يمن و عمان و از شرق به كويت، بحرين، قطر و امارات عربي متحده و خليج فارس و از غرب به درياي سرخ محدود مي شود و با همسايگان خود، داراي 4532 كيلومتر مرز زميني است كه با عراق 808 كيلومتر، اردن 742 كيلومتر، كويت 222 كيلومتر، عمان 676 كيلومتر، قطر

40 كيلومتر، امارات عربي متحده 586 كيلومتر و با يمن 458/1 كيلومتر مرز مشترك دارد.

1. تهامه: اين سرزمين از ساحل درياي سرخ آغاز و تا سرزمين نجران امتداد دارد. در اين منطقه شدت گرما و آفتاب سوزان و نوزيدن باد، زندگي را مشكل نموده است؛ علت نامگذاري آن به تهامه نيز همين است. شهر جيزان در ناحيه عسير و در ساحل درياي سرخ در تهامه واقع شده است. 2. نجد: اين ناحيه كه قسمت اعظم عربستان را فرا گرفته، داراي 750 تا 1500 متر ارتفاع از سطح دريا است. به همين جهت آن را نجد

(= سرزمين مرتفع) مي گويند. نجد قلب صحرا، موطن آل سعود و كانون شكل گيري آيين وهابيت است. و شهر رياض، پايتخت عربستان، در آن ناحيه واقع شده است. 3. حجاز: در شمال غربي عربستان سعودي، واقع شده و بيشترين قسمت آن را مناطق كوهستاني تشكيل مي دهد. علت نامگذاري اين منطقه به حجاز آن است كه رشته كوه هاي بلند اين منطقه، دو طرف خود را از هم جدا نموده، مانع ارتباط آن دو با يكديگر شده است. حجاز را استان غربي عربستان نيز مي نامند و شهرهاي مقدس مكه و مدينه، همچنين يَنْبُع، جدَّه و طائف در آن قرار گرفته اند.

است. در لابلاي اين ارتفاعات، دره هاي كوچك و بزرگي به نام «وادي» ديده مي شود. (1) مهم ترين وادي هاي ساحلي آن، وادي عفال، صدر، اليسر، مراش، سلمي، دما، اظلم، شلبه، عنتر، المياه، املج، الفرعه، الفقير، بني مالك، فاطمه، نعمان، سعديه، ليث و مشهورترين وادي هاي داخلي آن، وادي رنيه، تربه، ليه، فجر، عتيق، حمض، جزل و مصول هستند. (2) گفتني است اغلب شهرها، استان ها و اراضي عربستان، به نام باستاني يا به اسم عشايري كه در آن ها ساكنند، خوانده مي شوند.

ولي در آن وادي هايي هست كه سيلاب ها را در خود جمع مي كند. در منطقه حضرالموت نيز دره هاي عميقي وجود دارد كه داراي آب هاي زيرزميني فراواني است. در اين كشور بارندگي بسيار كم است؛ به گونه اي كه متوسط بارش ساليانه اين كشور 100 ميلي متر و در مناطق شرقي حداكثر تا 400 ميلي متر در سال گزارش شده است. (1) به علت وزش بادهاي موسمي در نقاط مركزي عربستان، ميزان بسيار ناچيزي از باران هاي اقيانوس هند به داخل اين منطقه نفوذ مي كند. به همين دليل، گاه خشكسالي هايي سخت در آن ايجاد مي شود و گاه نيز رگبارهاي تند و كوتاه به صورت غيرعادي مي بارد و منطقه حجاز را تهديد مي كند. اكنون استفاده از آب هاي سطحي استصحال كه بيشتر در مناطق غرب و جنوب غربي وجود دارد و استصحال آب هاي زير زميني و اصلاح و شيرين نمودن آب هاي شور از نيازهاي اين كشور به آب را بر طرف مي سازد (2) كه البته درصد بالاي آن فعلاً مربوط به آب هاي زيرزميني است. گفتني است به دليل گستردگي صحراها، وضعيت زمين و كمبود آب، تنها يك صدم از مجموع اراضي عربستان قابل كشت و زراعت مي باشد. (3)

ص:24

ولي در آن وادي هايي هست كه سيلاب ها را در خود جمع مي كند. در اين كشور بارندگي بسيار كم است.گاه خشكسالي هايي سخت در آن ايجاد مي شود و گاه نيز رگبارهاي تند و كوتاه به صورت غيرعادي مي بارد و منطقه حجاز را تهديد مي كند. گفتني است به دليل گستردگي صحراها، وضعيت زمين و كمبود آب، تنها يك صدم از مجموع اراضي عربستان قابل كشت و زراعت مي باشد. عربستان داراي منابع و ذخاير طبيعي غني و گسترده اي است؛ اين منابع و ذخاير عبارتند از: نفت، گاز، طلا، نقره، مس، سنگ آهن، اورانيوم، فسفات، سنگ مرمر، روي، بوكسيت، پتاسيم، نمك، آهك و... پايتخت عربستان سعودي، شهر «رياض» است و پس از رياض، مهم ترين شهر سياسي، پايتخت سابق اين كشور، شهر «جده» است. پس از جده، شهر «طائف» از اهميت سياسي برخوردار است. شهرهاي ديگر اين كشور از جهت؛ مذهبي، صنعتي، تجاري و كشاورزي داراي اهميت مي باشند. مهم ترين بندر عربستان، بندر «جده» است، پس از جدّه، بنادر دمام، ينبع، جيزان، جبيل، جبل و بندر نفتي رأس التنوره داراي اهميت اند. عربستان به سيزده منطقه (استان) تقسيم شده است و در رأس هر منطقه، اميري به حكم پادشاه نصب مي گردد. اين مناطق عبارتند از:

1. رياض؛ 2. شرقيه؛ 3. مكه مكرمه؛ 4. مدينه منوره؛ 5. حائل؛ 6. القصيم؛

ص:26

7. تبوك؛ 8. الباحه؛ 9. عسير؛ 10. نجران؛ 11. جوف؛ 12. جيزان؛

13. الحدود الشمالي.

در اين درس به جغرافياي انساني كشور عربستان خواهيم پرداخت و در اين خصوص مباحثي چون جمعيت، پراكندگي آن، نژاد و پيشينه تاريخي جمعيت، رشد جمعيت، مهاجرت، دين، زبان و خط رسمي، پرچم، نشان و روز ملّي، تقويم، تعطيلات، ساعت، واحد پول و اندازه گيري را از نظر مي گذرانيم.

نسبت جمعيت كنوني اين كشور با مساحت آن، از يازده نفر در هر ميل مربع كمتر است.

نيز در آن قسمت پديد آمده است؛ به گونه اي كه مناطق حاصلخيز يمن در تاريخ شهرت دارد. اما در قسمت شمالي به علت خشكي و غير قابل سكونت بودن، كوچ نشيني رواج داشته است. متروك شدن راه بين المللي «بخور» كه اين منطقه را از يك سو به درياي مديترانه و از سوي ديگر به مصر متصل مي نمود به دليل توجه دريانوردان روم به اقيانوس هند، در نتيجه تغيير راه ميان شرق و غرب به منطقه شمالي و كاسته شدن از اهميت راه جنوب، همچنين شكستن سدّ بزرگ «مأرب» در جنوب و... موجب مهاجرت هاي گسترده در اين شبه جزيره گرديد؛ جمعيت عمده اي از جنوب به شمال و برخي از شرق به غرب هجرت كردند و در اين مسيرها به اقتضاي زمان و نياز مهاجران، شهرك هايي تأسيس و در نتيجه حكومت هايي به وجود آمد. گروه هايي كه از جنوب به شمال كوچ كرده بودند، به ويژه دو

قبيله «خُزاعه» و «جُرْهم»، در شهر مكه مستقر شدند. بيشتر مردم عربستان از اين دو قبيله نشأت مي گيرند. در حال حاضر تعداد چهار هزار قبيله در عربستان وجود دارد. مهم ترين طوايف آن عبارتند از: مطير، عتيبه، بني سليم، قريش، هذيل، البقوم، عدوان، بني حارث، بني لحيان، بني سعد، شَمَّر.

بهداشت، متوسط عمر در سال 2000 ميلادي به 4/71 سال افزايش يافته است. (1)

تجاري و دانشگاه ها، مي شود. علاوه بر آن دو، زبان هاي مختلفي همچون اردو، پشتو، تركي استانبولي، هوسه و ... نيز در ميان مهاجرين رايج است.

دين رسمي اين كشور اسلام است؛ 85% مردم آن سني مذهب (حنبلي) و 15% شيعه مي باشند. كشور بر اساس آيين وهابيت اداره مي شود. زبان و خط رسمي اين كشور، زبان و خط عربي مي باشد. پس از زبان عربي، در ادارات دولتي، مراكز تجاري و دانشگاه ها، از زبان انگليسي استفاده مي شود. پرچم مستطيل شكل عربستان، به رنگ سبز است و در وسط آن، بر فراز شمشيري به خط ثلث و به رنگ سفيد نوشته شده است: «لا اله الاّ الله محمد رسول الله». نشان رسمي آن كشور، يك نخل خرما، در ميان دو شمشير است كه يكديگر را قطع كرده اند. روز ملي عربستان سعودي اول ميزان برابر

23 سپتامبر هر سال است.

در اين درس به جغرافياي سياسي ژئوپليتيك كشور عربستان مي پردازيم كه اين عوامل عبارتند از: وجود مكه مكرمه و مدينه منوره، موقعيت جغرافيايي، ذخاير فراوان نفت و گاز، نفوذ در همگرايي هاي عربي و اسلامي و مناسبات عميق با آمريكا و غرب.

نماز مي گزارند و سالانه براي انجام فريضه حج به آن سرزمين سفر مي كنند. توجّه به توسعه اماكن مذهبي و رفاه حجاج، چاپ و نشر گسترده قرآن كريم و برگزيدن لقب «خادم الحرمين الشريفين» از سوي رهبر كنوني اين كشور، نشانگر نقش مهم عامل مذهبي در اهميت يافتن عربستان سعودي است.

نفتي جهان و 4/33% نفت اوپك، رتبه اول در ميان كشورهاي دارنده منابع نفت را در اختيار دارد. اگر چه طبق يكي از آخرين توافقات اوپك (1) ، اين كشور روزانه 000/053/7 بشكه نفت صادر مي كند، اما قدرت توليد يازده ميليون بشكه در روز كه تا پانزده ميليون قابل افزايش است، اين كشور را به بزرگ ترين توليد كننده نفت بدل ساخته است و آن را به عنوان بزرگ ترين كشور صادر كننده نفت پس از روسيه و آمريكا به جهان شناسانده است. البته گاه با كاهش توليد آن دو كشور، يا افزايش توليد عربستان اين كشور در صدر قرار مي گيرد. (2) عربستان علاوه بر نفت، با در اختيار داشتن 2/5 تريليون متر مكعب گاز (2/4% ذخاير شناخته شده گاز جهان) رتبه پنجم پس از روسيه، جمهوري اسلامي ايران، قطر و آمريكا را به خود اختصاص داده است. در سال هاي اخير تسهيلات ويژه عربستان براي جذب 100 ميليارد

ص:39

دلار سرمايه گذاري در منابع نفتي، بسياري از شركت هاي معتبر جهان را متوجه اين كشور ساخته است كه در صورت تحقق اين سرمايه گذاري، توسعه چشم گيري را فراهم خواهد ساخت. با توجّه به ويژگي هاي فوق، عربستان در سازمان اوپك از قدرت و نفوذ بسياري برخوردار مي باشد و مواضع اين كشور نقش عمده اي در بازار نفت ايفا مي كند. علاوه بر سازمان اوپك، كشورهاي عرب صادركننده نفت نيز از سال 1968 ميلادي تشكيلاتي به نام «اوابك» براي هماهنگي سياست هاي خود ايجاد نموده اند كه محور آن عربستان سعودي است. (1)

، بحرين، كويت و عمان تأسيس شد. اين شورا به منظور هماهنگي در سياست خارجي و دفاعي و حمايت متقابل در برابر ناآرامي هاي داخلي و تهديدهاي خارجي، تأمين ثبات در خليج فارس، همكاري هاي فزاينده اقتصادي، ايجاد بازار مشترك، هماهنگي در تدوين قوانين اجتماعي و فرهنگي و همسويي در مواضع، تشكيل شد و كشورهاي فوق همكاري هاي گسترده اي را در دستور كار خود قرار دادند. در ميان اين كشورها، عربستان از يك سو به دليل وسعت، جمعيت، قدرت، ثروت و ذخاير بيشتر و از سوي ديگر به علت تشابه ساختار سياسي و اقتصادي كشورهاي عرب حوزه خليج فارس با آن، و آسيب پذير بودن آن حكومت ها، نقش محوري در اين شورا ايفا مي كند؛ به گونه اي كه مواضع و سياست هاي اعضاي اين شورا تا حدود زيادي از مواضع و سياست هاي عربستان تأثير مي پذيرد. اين سازمان، نيروي نظامي مشتركي به وجود آورده است كه «درع الجزيره = سپر جزيره» ناميده مي شود و هسته اصلي آن را دو تيپ از ارتش عربستان سعودي تشكيل مي دهد. افزون بر آن در اجلاس سوم در كشور بحرين، ايجاد شبكه بزرگ دفاع هوايي براي پوشش كل منطقه مورد تصويب قرار گرفت. (1) برابر تصويب نشستِ ديگر اين شورا در رياض، كشورهاي عضو، وحدت گمركي و پولي را رسماً از 2005 ميلادي آغاز و تا 2010 به طور

ص:41

كامل اجرا مي كنند. گفتني است اين شورا تاكنون چند نشست در سطح سران برگزار كرده، ولي تهاجم عراق به كويت و وجود پاره اي اختلافات ميان كشورهاي عضو، موقعيت آن را تضعيف نموده است. ب. اتحاديه عرب: پيمان نخستين اتحاديه عرب در اكتبر 1944م توسط پنج كشور مصر، سوريه، لبنان، عراق و اردن به منظور دفاع مشترك از امت عرب، در شهر اسكندريه مصر به امضا رسيد. گرچه عربستان بعداً به اين اتحاديه پيوست، ولي با توجه به ويژگي هاي خاص آن كشور، همچنين به دليل كمك هاي فراوان به كشورهاي عربي و اتحاديه عرب، پس از مصر از بيشترين نفوذ بر اتحاديه عرب برخوردار است. ج. سازمان كنفرانس اسلامي: سازمان كنفرانس اسلامي در سال 1969 ميلادي پس از آتش سوزي مسجدالأقصي، توسط كشورهاي اسلامي تشكيل گرديد. به دليل آن كه مقرّ دبيرخانه دائمي آن، در شهر جدّه عربستان است و بيشترين سهم در تأمين بودجه آن را اين كشور بر عهده دارد، همچنين به دليل تأثيرگذاري رياض بر مواضع ديگر كشورهاي اسلامي، عربستان نقش بسيار زيادي در امور مختلف اين سازمان ايفا مي كند.

محصولات صنعتي كشاورزي و نظامي خود، با توجه به برخورداري عربستان و كشورهاي همجوار از درآمدهاي كلان حاصل از فروش نفت از سوي ديگر، وابستگي دو جانبه عربستان سعودي، غرب به ويژه آمريكا پديد آورده و مناسبات اين دو كشور را بسيار عميق ساخته است؛ به گونه اي كه آمريكا به صورت نزديك ترين هم پيمان سياسي و بزرگ ترين شريك تجاري عربستان در آمده است. حضور هفتاد هزار نفر از اتباع غرب و سرمايه گذاري هاي انبوه شركت هاي غربي در صنايع نفت و گاز و پتروشيمي عربستان، نشانگر عمق روابط عربستان و جهان غرب به ويژه آمريكا مي باشد. لازم به ذكر است پس از حوادث 11 سپتامبر كه برخي از اتباع كشور عربستان به شركت در اين حملات متهم شدند، همچنين به دليل حمايت بي دريغ آمريكا از اسرائيل پس از حملات ددمنشانه اخير اين كشور به مردم مظلوم و بي پناه فلسطين، روابط عربستان و آمريكا رو به سردي گذاشته است ولي آمريكا و عربستان در مراحل بعد دوباره آن را بهبود بخشيده اند. لازم به ذكر است كه با پيروزي انقلاب اسلامي و فروپاشي نظام شاهنشاهي به عنوان يكي از دژهاي محكم امپرياليسم در منطقه و با توجه به عوامل فوق، موقعيت عربستان از ديدگاه غرب اهميت مضاعفي يافته است و حوادث بعدي نظير جنگ نفت در خليج فارس، قضاياي افغانستان و عراق اين اهميت را به خوبي نمايان ساخت.

ص:43

در اين درس به جغرافياي اجتماعي عربستان مي پردازيم و آن را از ابعادي چون وضعيت اجتماعي، آداب و رسوم، وضعيت زنان، بهداشت و درمان و خدمات اجتماعي مورد بررسي قرار مي دهيم.

اقتصادي، ماشيني شدن و اختلاط مردم بومي كشور با مهاجران، به آسيب هايي همچون بافت اجتماعي ناهماهنگ، تبعيض طبقاتي، اختلاف درآمد، اختصاص نقش هاي اصلي و كليدي سياست و تجارت به طبقه ممتاز، رشد ناموزون مظاهر تمدن و پيشرفت در شهر و روستا و تخصيص يافتن بيشتر امكانات رفاهي به شهرها و محروميت روستاها و مراكز دور افتاده، دچار شده است.

روي سرپوش خود، يك حلقه مشكي به نام «عِقال» مي پيچند. اين پوشش اكنون بخشي از لباس رسمي سعودي بوده و نشانه آراستگي است. شخصيت هاي سياسي، مذهبي و بزرگان قبايل اين كشور در محافل عمومي و مردم در مراسم رسمي، از عباي قهوه اي يا كِرِم روشن استفاده مي كنند. حضور زنان و دختران در محافل عمومي و حتي مساجد، بسيار كم و محدود است. از اواخر دوره ابتدايي، علاوه بر پوشيدن چادر عربي، پوشاندن دست ها و صورت توسط دختران اجباري مي باشد. در ازدواج، رأي و نظريه دختران اهميت زيادي ندارد و داماد بايد افزون بر مهريه، مبلغ قابل توجهي به پدر عروس بپردازد. سلام كردن نزد مردم اين كشور لازم و پاسخ دادن به آن واجب شمرده مي شود؛ به گونه اي كه ورود به هر مكان بدون سلام، بي ادبي تلقي مي شود. دست دادن در هنگام ملاقات، عملي پسنديده به حساب مي آيد و نوعي اظهار محبت و صميمت است؛ به گونه اي كه در ديدارهاي مردم يا سران قبايل با پادشاه و وليعهد، دست دادن و مصافحه معمول است. مردم اين كشور، افراد را با نام كوچك صدا مي زنند و اگر اسم كسي را ندانند، او را محمد مي خوانند. الفاظي نظير «سيّد» و «سيّده» نيز به كار مي رود و احترام به حساب مي آيد. در اين كشور به دليل نفوذ افكار وهابيت، مردم در مرگ كسي نمي گريند، مجالس ترحيم و فاتحه وجود ندارد؛ بلكه تنها پس از مرگ

ص:50

هر فرد، مردم به منزل وي رفته و به بازماندگان تسليت مي گويند. شستشو و دفن مردگان بدون حضور زنان صورت مي گيرد؛ و رفتن زنان به قبرستان ممنوع است. ورزش شترسواري، اسب سواري و شكار، صحرانشيني و رقص شمشير معروف به «عرضه» همچنان مورد علاقه مردم است و رفتن به همراه خانواده به بيابان هاي اطراف شهر و ساعت ها در فضاي باز و بي آب و علف آن، به هنگام خنكي هوا در روزهاي تعطيل تفريح دلپذير آنان به حساب مي آيد. مهمان نوازي از ويژگي مردم اين سرزمين و بهترين پذيرايي، حاضر نمودن گوسفند كامل و بريان در ميان سفره است. قهوه عربي به همراه هل دم شده، نوشيدني رسمي پذيرايي است. بيشتر نام هاي افراد، اسلامي بوده و در گفتگوهاي روزانه مردم، نام خداوند، شكر، طلب رحمت، روزي، هدايت، و عاقبت به خيري، فراوان شنيده مي شود و نفرين و دشنام به يكديگر بسيار كم است. پخش اذان از مأذنه مساجد، التزام به نماز و حضور در نمازهاي جماعت كه در پنج نوبت اقامه مي گردد، تعطيل نمودن بازار به هنگام نماز و حفظ ظواهر اسلامي، از آداب و رسوم نيكوي مردم اين كشور است.

است، مگر با مجوّز دولت كه به ندرت صادر مي شود. در مورد رعايت پوشش نيز سختگيري صورت مي گيرد؛ پوشاندن دست ها و صورت حتي توسط دختران پس از دوران ابتدايي اجباري است. چنانچه زني بدن خود را به خوبي نپوشاند، توسط مأموران موسوم به «مطوّع» كه وظيفه امر به معروف و نهي از منكر را بر عهده دارند، مورد بازجويي قرار مي گيرد. افزون بر آن، حضور و رفت و آمد زنان نيز به سهولت ميسر نيست؛ به زنان اجازه داده نمي شود به تنهايي و بدون اجازه مرد خانواده از خانه يا كشور خارج شوند. رانندگي براي زنان ممنوع است مگر زنان ارتش آمريكا كه مجاز هستند در داخل مناطق نظامي، رانندگي نمايند ولي آنان نيز حق رانندگي در ملأ عام را ندارند. البته اخيراً حضور زنان غير مسلمان خارجي كه صرفاً با پوشيدن يك عباي عربي و با سر و پاي برهنه رفت و آمد مي كنند، در شهرهاي غير مكه و مدينه، امري عادي شده است. ساختمان هاي مسكوني دولتي موظف به ساختن زمين هاي تفريحي براي زنان و مردان به طور جداگانه هستند و استخدام زنان در فروشگاه ها و ادارات عمومي ممنوع است. البته در مراكز پزشكي و درماني، مدارس، دانشگاه ها و ... از وجود بانوان به طور رسمي استفاده مي شود. در اين كشور امكانات آموزشي براي مردان و زنان يكسان نيست؛ در بعضي از دانشگاه هاي عربستان از ثبت نام زنان خودداري مي شود و در برخي رشته ها فقط مردان حق ثبت نام دارند. زنان از دريافت بورس براي تحصيل در خارج از كشور محروم هستند. در عربستان نظام تعدد زوجات و حق انتخاب چند همسر براي مردان وجود دارد و بيشتر ثروتمندان آن سامان بيش از يك همسر اختيار

ص:52

مي كنند. در اين كشور يك مرد به راحتي مي تواند همسر خود را طلاق دهد ولي زنان براي طلاق گرفتن از شوهران خود، بايد به نظام حقوقي پيچيده اي متوسل شوند. مدتي است كه ازدواج هاي موقت به روش هاي مختلف نيز در اين كشور رايج شده است. اخيراً به دنبال سخنان ملك عبدالله پادشاه اين كشور مبني بر اين كه: «به هيچ كس اجازه داده نمي شود از شأن زن در عربستان كاسته، و فرصت آنان براي مشاركت در مسؤوليت ملي را از بين ببرد.» گام هايي در جهت بهبود وضع زنان برداشته شده است.

بيمارستان هاي غير دولتي را به سازندگان بخش خصوصي مي پردازد. برنامه واكسيناسيون در عربستان با واكسينه نمودن 94% از مردم در برابر هپاتيت ب و 93% در برابر حصبه و سل و واكسيناسيون اطفال تا 89% نشانگر پيشرفت در زمينه بهداشت مي باشد. (1) مراكز آموزش بهداشت نيز در كشور فعال و پر تلاش هستند. در سال 1963 ميلادي در اين كشور، سازمان هلال احمر نيز تأسيس شد؛ اين سازمان داراي 144 مركز اورژانس با 787 ماشين ويژه مي باشد. سازمان هلال احمر به هنگام برگزاري مراسم حج، خدمات قابل توجهي به حجاج ارائه مي كند. اكثر خدمات درماني براي شهروندان سعودي رايگان است، ليكن افراد مقيم بايد براي درمان هزينه سنگيني متحمل شوند.

كشور عربستان سعودي با بهره گيري از درآمد نفتي خود، توانسته است خدمات بهداشتي و درماني مناسبي به مردم بومي و مهاجران خارجي ارايه نمايد. در اين كشور علاوه بر وزارت كار و امور اجتماعي عربستان 157 مؤسسه خيريه با بودجه اي بالغ بر 700 ميليون ريال به نيازمندان خدمات اجتماعي ارائه مي كنند.

در اين درس به جغرافياي آموزشي و فرهنگي مي پردازيم و در اين خصوص مواردي چون نظام آموزشي و تحصيلات عالي،

كتاب و كتابخانه ها، مطبوعات، خبرگزاري هاي داخلي و خارجي و راديو و تلويزيون (صدا و سيما) و جوانان، هنر و ورزش را از نظر مي گذرانيم.

تربيت معلم اختصاصي با سيستم آموزشي مشترك بودند ولي در سال 2001 م به فرمان ملك فهد با ايجاد پست قائم مقام وزير آموزش و پرورش در امور آموزش دختران، تشكيلات جداگانه آموزش دختران در آن وزارتخانه ادغام گرديد و دكتر جوهره بنت فهد به آن سمت منصوب شد. مدارس عربستان در هر دو بخشِ پسران و دختران، به دو نوع تقسيم مي شوند: دولتي: در مدارس دولتي ثبت نام رايگان و كليه هزينه ها و امكانات آموزشي از سوي دولت پرداخت مي شود. محصلان اين مدارس اغلب از افراد متوسط و قشر كم درآمد جامعه هستند. ملّي: اين مدارس با دريافت شهريه هاي مختلف از امكانات و كيفيت بالاتري برخوردار مي باشند. علاوه بر مدارس ملّي و دولتي، تعداد زيادي مدرسه زير نظر وزارت معارف و رياست تعليم دختران در مناطق مختلف كشور جهت حفظ قرآن كريم مشغول به كار هستند. همچنين مدارسي جهت روشندلان در مقاطع مختلف تحصيلي در عربستان وجود دارد. اكنون دوران تحصيل در اين كشور 12 سال است كه به جز پيش دبستاني، به سه مرحله «ابتدايي» از 6 تا 12 سالگي، «متوسطه يا مياني» از 12 تا 15 سالگي، «ثانويه يا دبيرستان» از 15 تا 18 سالگي تقسيم مي شود. دوره آموزش دبيرستان سه سال مي باشد كه بعد از سال اول، دانش آموزان به دو گروه علوم و هنر تقسيم مي شوند. البته مدارس صنعتي، بازرگاني و كشاورزي نيز در عربستان وجود دارد كه

ص:59

دانش آموزان پس از طي دوره مياني مي توانند تحصيلات خود را در اين مدارس ادامه دهند. سال تحصيلي در عربستان از اواخر سپتامبر؛ يعني اوايل مهرماه آغاز شده و در اواخر ژوئن؛ يعني اوايل تيرماه به اتمام مي رسد. سال تحصيلي به دو دوره نيم سال اول و دوم تقسيم مي گردد.

سعودي، تحول زيادي يافته است؛ عناوين و كيفيت كتاب هاي نشر يافته به خوبي نشانگر تحوّل مطبوعاتي و فرهنگي اين ديار است. جهت گيري كلّي آثار منتشره ديني؛ اعم از تحقيق متون، تصحيح آثار كهن و تك نگاري هاي موضوعي، بيشتر بر محور نشر انديشه سلفي گري و وهابيت و ردّ مخالفان آنان دور مي زند؛ تحقيق و نشر آثاري مانند كتاب «التوحيد» ابن خزيمه، «العظمه» ابوالشيخ و نگارش آثاري مانند «صفات الله بين الاثبات و التأويل» و «رؤية الله» كه از آثار نشر يافته دانشگاه امّ القري است و نيز «البيان لخطأ بعض الكتاب» حوار هادي و كتاب «مع مجد الغزالي» و ... نمونه هاي روشن اين مدعاست. در كنار اين نوع كتب، برخي از آثار مهم تاريخي، رجالي و تفسيري نيز نشر يافته است. شكل ظاهري كتاب ها نيز اخيراً جالب و چشم نواز گرديده، گويا اين ساخت و پرداخت زيبا، از كشور لبنان اقتباس شده است. مراكز نشر و فروش كتاب نيز گسترش زيادي يافته است. مهم ترين و بزرگ ترين مؤسسه انتشاراتي عربستان «التهامه» است. مؤسسات مهم ديگر آن عبارتند از: مؤسسه انتشاراتي «البلاد» در جده، مؤسسه «چاپ مدينه»، مؤسسه «مكه مكرمه»، و مؤسسه «اليمامه» در رياض.

ايستگاه مي باشد. برنامه هاي اين تلويزيون در كانال يك به زبان عربي و در كانال دوم به زبان انگليسي پخش مي شود. كانال تلويزيوني ديگر عربستان، كانال ظهران ] آرامكو [ است كه برنامه هاي خود را به زبان انگليسي پخش مي كند. تلويزيون عربستان دو شبكه دارد كه يكي ورزشي است و ديگري برنامه كودك و اخبار پخش مي كند. گرايش مردم به راديو تلويزيون دولتي بسيار اندك و اكثر آنان از شبكه هاي ماهواره اي استفاده مي كنند. اگرچه در داخل كشور به صورت رسمي دو شبكه فعال است ليكن سعودي ها سرمايه گذاري هاي زيادي در بيرون كشور در اين زمينه كرده اند. شبكه روقاني، mbc 1 و 2 اقرأ، العربيه، مجد و... با سرمايه سعودي ها كار مي كند. راديو و تلويزيون در عربستان دولتي است و خط مشي و سياست هاي دولت را تبليغ و ترويج مي كند. گفتني است از سال 1990 ميلادي تلويزيون سعودي براي فرستادن امواج خود، ماهواره را به خدمت گرفته است.

العربية السعودية = انجمن هنرهاي عربي سعودي » تأسيس شد. اين جمعيت كه در سال 1398ه . ق. نامش به «جمعية العربية السعودية للثقافة و الفنون = انجمن فرهنگ و هنر عربي سعودي » تغيير يافت، در امور ادبي، هنرهاي نمايشي، موسيقي ، اعلام و مطبوعات فعاليت مي كند. عربستان براي انجام فعاليت ها و برگزاري مسابقات ورزشي، دوازده شهر ورزشي ايجاد كرده است كه بزرگ ترين آن در شمال شرقي رياض قرار دارد و سه شهر ورزشي ديگر نيز در دست احداث است. ورزشكاران اين كشور در بيست رشته ورزشي فعاليت دارند و در برخي از رشته ها در سطح آسيا و جهان صاحب مدال هستند.

سلفي گري و وهابيت و ردّ مخالفان آنان دور مي زند.در كنار اين نوع كتب، برخي از آثار مهم تاريخي، رجالي و تفسيري نيز نشر يافته است. تعداد كتابخانه هاي عمومي عربستان در سال 1410ه .ق به 60 عدد افزايش يافت و در حال حاضر بيش از يك ميليون جلد كتاب در اين كتابخانه ها موجود است. در كشور عربستان، مطبوعات زير نظر دولت است. سردبيران و نويسندگان نه تنها از نشر مطالب انتقادي خودداري مي كنند؛ بلكه خط فكري و مشي سياسي دولت را تبليغ مي كنند. در عربستان سعودي دو خبرگزاري داخلي وجود دارد كه زير نظر خاندان آل سعود اداره مي شوند: خبرگزاري «واس» و خبرگزاري اسلامي [IPA] در اين كشور فعالند و خبرگزاري هاي خارجي رويتر، آسوشيتدپرس و ايرنا نيز فعاليت دارند. امروزه جز راديو سراسري رياض، و كانال دوم اين راديو، راديو قرآن نيز از رياض پخش مي شود. راديو عربستان زير نظر وزارت فرهنگ و اطلاع رساني قرار دارد و داراي برنامه هاي درون مرزي و برون مرزي مختلفي است. برنامه هاي برون مرزي عربستان به زبان هاي بنگالي، انگليسي، فارسي، فرانسوي، اندونزيايي، سوماليايي، سواحلي، تركستاني، تركي و اردو مي باشد. برنامه هاي تلويزيون عربستان در كانال يك به زبان عربي و در كانال دوم به زبان انگليسي پخش مي شود. كانال تلويزيوني ديگر عربستان، كانال ظهران ] آرامكو [ است كه برنامه هاي خود را به زبان انگليسي پخش مي كند. راديو و تلويزيون در

ص:66

عربستان دولتي است و خط مشي و سياست هاي دولت را تبليغ و ترويج مي كند. براي رسيدگي به امور مختلف جوانان، به فرمان ملك فهد در سال 1969م تشكيلاتي به نام «الرئاسة العامة لرعاية الشباب = رياست كل امور جوانان» به وجود آمد. هم اكنون جمعيت «جمعية العربية السعودية للثقافة و الفنون» در امور ادبي، هنرهاي نمايشي، موسيقي، اعلام و مطبوعات فعاليت مي كند. عربستان براي انجام فعاليت ها و برگزاري مسابقات ورزشي، دوازده شهر ورزشي ايجاد كرده است. ورزشكاران اين كشور در بيست رشته ورزشي فعاليت دارند و در برخي از رشته ها در سطح آسيا و جهان صاحب مدال هستند.

در اين درس تحت عنوان نظام اقتصادي عربستان به مواردي چون سيستم اقتصادي، بخش هاي مختلف اقتصادي، حمل و نقل و ارتباطات، بودجه، توليد ناخالص ملي، درآمد سرانه و نرخ رشد، پول، بانك ها، سرمايه گذاري و كمك هاي اقتصادي، مبادلات تجاري و صادرات و واردات عربستان مي پردازيم.

اين كشور بر اساس نظام اقتصادي آزاد، سياست اقتصادي و تجاري خود را بنيان نهاده است.

به ويژه در جده، جبيل و ينبع بود. سپس صنايع سبك و مصرفي مثل چرم سازي، مبل سازي و لوازم خانگي مورد توجه قرار گرفت؛ به گونه اي كه تا سال 1422ه . ق بيش از 3468 كارخانه راه اندازي شده است. افزون بر آن ها، صنايع آهن و فولاد با همكاري آلمان با ظرفيتي معادل 800 هزار تن اوره و شركت متانول با ظرفيت 600 هزار تن در سال و كارخانه هاي بزرگ سيمان با 14 ميليون تن مشغول به كار هستند. جذب سرمايه گذاري خصوصي در فرآورده هاي شيميايي، افزايش كارخانجات شيميايي تا 274 مورد و سرمايه گذاري 54 ميليارد دلاري در آن نشانگر سمت گيري جديد صنعت در عربستان است. مهم ترين شركت صنعتي عربستان، شركت صنايع اساسي سعودي (sabic) است كه در پتروشيمي، كود شيميايي، آهن، فولاد و پلاستيك فعاليت دارد. اين شركت با جذب شريك سرمايه گذار خارجي با انعقاد قراردادهاي بسيار بزرگ، طرح هايي همچون طرح بزرگ توليد پوليستر را به مرحله اجرا درآورده است. ميزان سوددهي اين شركت در سال 2000 ميلادي، 2295 ميليون ريال سعودي بوده است. توليدات اين كشور در بازار كشورهاي اروپايي، آمريكا، ژاپن و هنگ كنگ عرضه مي شود. پس از آن شركتِ صنعتي «وطني»، سمارك، صافولا، پترومين و آرامكو، بخش اعظم توليدات صنعتي را بر عهده دارند. اين كشور با تأسيس صندوق «توسعه صنعتي عربستان SIDF» به جلب مشاركت و حمايت از بخش خصوصي پرداخته و با واگذاري وام با شرايط بسيار آسان، صنايع كوچك را نيز توسعه بخشيده است.

ص:72

شركت هواپيمايي عربستان در سال 2000 با در اختيار داشتن 106 فروند هواپيماي بوئينگ و ايرباس و 000/25 كادر و 100/1 خلبان و كمك خلبان، حدود 5/12 ميليون مسافر و 335 ميليون تن كالا را جابجا نموده است. اين كشور، براي خريد هواپيماهاي جديد نيز قراردادهايي معادل شش ميليارد دلار با آمريكا منعقد كرده است. اخيراً تأسيس چند شركت هوايي ديگر هم تصويب شده است.

200 و 500 ريالي مي باشد و سكه هاي رايج آن 10، 25، 50 هلله و يك ريالي است. اكنون يك ليره استرلينگ برابر با 846/5 ريال سعودي و يك دلار آمريكا برابر با 75/3 ريال سعودي است.

پروژه نظامي «اليمامه» 317 ميليارد دلار و در سال 1991ميلادي براي تأمين هزينه لشكركشي آمريكا عليه عراق، 7 ميليارد دلار استقراض نموده است. شركت نفتي مشترك آرامكو نيز براي توسعه فعاليت هاي خود 5/1 ميليارد دلار وام چهار ساله و 900 ميليون دلار وام ده ساله دريافت نموده است. (1) به رغم اين مسايل، در حال حاضر عربستان سعودي از محدود كشورهايي است كه هيچ بدهي خارجي ندارد.

كالاهاي صادراتي ايران به عربستان قالي، قاليچه پشمي، پسته، كيف و كفش، مصالح ساختماني، نوشابه هاي غير الكلي و آب معدني، خاويار، مواد شوينده، سنگ هاي ساختماني، سراميك و كاشي، سيمان، انواع ميوه، مبل، مصنوعات چوبي، صنايع آلومينيوم، اتومبيل و قطعات يدكي بوده است. و كالاهاي وارداتي ايران از عربستان اوره، بنزين هواپيما، متانول، پلي اتيلن، بوتان مايع، مواد شيميايي، كولر گازي، نخ و الياف پلي استر، دي اكسيد تيتانيوم مي باشد.

بخش هاي مختلفي است كه برخي از مهم ترين آن ها عبارتند از: الف: كشاورزي ب: معادن ج: انرژي د: صنايع. حمل و نقل و ارتباطات عربستان به سه طريق ريلي، جاده اي و هوايي صورت مي گيرد. واحد پول عربستان سعودي، «ريال» مي باشد. بانك هاي مهم عربستان عبارتند از: 1. بانك الرياض؛ 2. بانك الجزيره؛ 3. بانك عربي وطني؛ 4. بانك سرمايه گذاري عربستان؛ 5. بانك المتحد؛ 6. بانك الراجحي (خصوصي)؛ 7. بانك عربستان و آمريكا؛ 8. بانك عربستان و انگليس؛ 9. بانك عربستان و هلند؛ 10. بانك عربستان و فرانسه. عربستان با اختصاص يك ميليارد دينار اسلامي از بنيانگذاران بانك توسعه اسلامي به حساب مي آيد. اين كشور يكي از اعضاي مهم بانك عرب براي توسعه آفريقا نيز هست. كالاهاي صادراتي ايران به عربستان قالي، قاليچه پشمي، پسته، كيف و كفش، مصالح ساختماني، نوشابه هاي غير الكلي و آب معدني، خاويار، مواد شوينده، سنگ هاي ساختماني، سراميك و كاشي، سيمان، انواع ميوه، مبل، مصنوعات چوبي، صنايع آلومينيوم، اتومبيل و قطعات يدكي بوده است. و كالاهاي وارداتي ايران از عربستان اوره، بنزين هواپيما، متانول، پلي اتيلن، بوتان مايع، مواد شيميايي، كولر گازي، نخ و الياف پلي استر، دي اكسيد تيتانيوم مي باشد. مهم ترين مشتريان نفت و صادر كنندگان كالا به عربستان، آمريكا و ژاپن هستند. پس از اين دو كشور، به ترتيب انگستان، آلمان، ايتاليا،

ص:79

فرانسه، سوئيس و كره جنوبي صادر كننده كالا به اين كشور هستند.

در اين درس پنج دوره تاريخي كشور عربستان را از نظر مي گذرانيم كه اين دوره ها عبارتند از: دوران باستان تا هجرت حضرت ابراهيم (ع)، از هجرت حضرت ابراهيم (ع) تا ظهور اسلام، از ظهور اسلام تا دولت آل سعود، از دولت آل سعود تا دوران معاصر و عربستان در دوران معاصر. منطقه عربستان داراي تاريخي بس كهن و طولاني است كه مي توان پيشينه آن را به پنج دوران تقسيم نمود:

معروف يوناني هيرودتس (Herodotos) در اواسط قرن پنجم قبل از ميلاد در مكتوبات خود به اين سرزمين اشاره كرده اند. (1) در قرن دوم ميلادي دانشمند يوناني بطلميوس با تعبير «بلاد صحرايي عربي؛ Arabia Eremon» از اين سرزمين ياد نموده، و آن را به دو قسمت تقسيم كرده است: بلاد عربي خوشبخت (منطقه جنوبي) و بلاد عربي صخره اي (منطقه شمالي و مركزي) (2). در منطقه جنوبي اين سرزمين كه هم اكنون كشور يمن ناميده مي شود، به علت وجود آب و قابليت كشاورزي و دريانوردي تجمع بيشتري صورت پذيرفته و در آن دولت هايي چون معينيان، سبائيان، حميريان، قتبان، و دولت حضرموت به ظهور رسيده اند. ولي در قسمت شمال و شمال غربي اين شبه جزيره بزرگ، نيز دولت هايي چون نبطيان وجود داشته است. شكستن سد مآرب در جنوب، كه مهاجرت گسترده اي از جنوب به شمال و مركز را در پي داشت، باعث تشكيل حكومت هايي چون غسّانيان، لخميان و آل كنده توسط مهاجران گرديد كه به ترتيب تحت حمايت امپراتوري روم، ايران و حميريان بودند. از دير باز منطقه مركزي نجد و حجاز محل سكونت صحرانشيناني بوده است كه در جستجوي آب و مرتع به همراه احشام خود كوچ نشيني را پيشه خود ساخته بودند.

ص:83

ساكنانِ اندك اين مناطق، در خيمه هاي مويين روزگار مي گذراندند و براي مقابله با مشكلات، چند خانواده در كنار هم زندگي و با هم كوچ مي كردند. عامل اين پيوندها، وابستگي نسبي يا سببي بود كه بر اثر ازدواج پديد مي آمد. اين خويشاوندان «قوم» ناميده مي شدند و از تركيب چند قوم، يك قبيله شكل مي گرفت كه با پيشوند بني يا بنو (همانند بنو حرب، بني عدي) از ديگر قبايل مشخص مي گرديدند. رهبري قبيله معمولاً به عهده سالخورده ترين فرد بود كه او را «شيخ» مي ناميدند. (1) ازسده پنجم ميلادي كه مهاجرت از جنوب به شمال، تحولات بسياري زيادي را در عربستان رقم زد و بر اثر آن راه هاي تجاري جديدي به وجود آمد، به تدريج عده اي از صحرانشينان بدوي در كنار جاده ها سكني گزيدند، بر اثر اين سكونت به ويژه در مناطقي كه زمينه كشاورزي فراهم بود، شهرك هايي پديد آمد كه باديه نشينان در آن به كشاورزي پرداختند. (2)

خداوند، حضرت ابراهيم (ع)، هاجر و اسماعيل را به بيابان بي آب و علف مكه آورد و خود به ديار قدس بازگشت، با دعا و اشك مادر، در زير پاي كودكِ تشنه ابراهيم، چشمه زمزم جوشيدن گرفت. قبيله جرهم كه در آن نزديكي ها مي زيست، از رفت و آمد مرغان هوايي به پيدايش آب در آن حوالي پي برده، بدان منطقه كوچ كردند. (1) با اين دگرگوني، وادي بدون آب و كشت مكه به تدريج آباد گرديد و به صورت شهر درآمد. كم كم شهر مكه به سبب نزديكي به درياي سرخ و واقع شدن بر سر راه ارتباطي با يمن، همچنين به علت داشتن ارتباط بازرگاني با شام و فلسطين، اهميت زيادي يافت. به فرمان الهي، حضرت ابراهيم و اسماعيل بنيان هاي كعبه را در آن سرزمين برافراشتند و با سر دادن نداي توحيد، مردمان را به انجام مناسك حج توحيدي فرا خواندند. (2) از آن زمان ساليان بسيار گذشت؛ حضرت موسي و عيسي8 در منطقه فلسطين و قدس شريف برانگيخته شدند ولي در سرزمين تفتيده عربستان، پيامبري مبعوث نگشت؛ در نتيجه به مرور زمان، خرافات و بت پرستي در ميان قبايل اين سرزمين رواج يافت و جز پيروان اندك حضرت ابراهيم (حنفاء)، بقيه قبايل عرب به بت پرستي روي آوردند و تعداد كمي نيز به آيين يهود و مسيحيت پيوستند و روشنفكران نيز به پرستش اجرام آسماني پرداختند؛ مناسك توحيدي حج همچون سنت هاي نيكوي ديگر

ص:85

تحريف شد و به سوت و كف زدن در كنار خانه كعبه (1)و طواف به صورت عريان بدل گشت.

امام علي (ع) به شهر كوفه به تدريج از اهميت عربستان كاسته شد و پس از شهادت آن حضرت نيز پايتخت كشورهاي اسلامي در دوره امويان به شام و در دوره عباسيان به بغداد انتقال يافت. در دوره امويان (تا 132 ه . ق.) اگر چه حكمرانان بني اميه و در دوره عباسيان اگر چه دست نشاندگان بني عباس بر عربستان حاكميت داشتند، ولي شهرهاي مختلف عربستان شاهد اعتراضات، مبارزات و حتي جنگ هايي بر ضدّ اين دو خاندان بوده است. حماسه حسيني، قيام مردم مدينه بر ضدّ يزيد و بيعت با عبد الله بن حنظله، تصرف حجاز توسط عبد الله بن زبير در دوران امويان و قيام محمد بن عبد الله بن حسن بن علي مشهور به ذو نفس زكيه و برادرش ابراهيم و پس از مدت كوتاهي قيام حسين بن علي نواده امام حسن بر ضدّ عباسيان نمونه هايي از آن است. به ويژه در دوران عباسيان كه منطقه حجاز و نجد فراز و نشيب هاي بسياري را طي نمود؛ در سال 251ه . ق. در اوج درگيري مستعين و معتز عباسي، «اسماعيل بن يوسف» يكي از سادات حسني فرصت را غنيمت شمرده، حجاز را تصرف كرد و پس از وي برادرش محمد بن يوسف معروف به «اخضير» در حجاز حاكم گرديد. وي پس از حمله عباسيان به نجد رفت ولي پس از بيست سال دوباره بر حجاز تسلّط يافت. در سال 254ه . ق. دولت حجاز تحت نفوذ دولت «طولونيه» مصر قرار گرفت. «عباسيان» در سال 290 ه .ق. بار ديگر حجاز را در اختيار گرفتند و تا سال 330 ه . ق. با ضعف بسيار بر آن نظارت داشتند. در آن سال بار ديگر حاكمان مصر (اخشيديين) بر حجاز تسلط يافتند ولي اخضيرين با توسعه قدرت خود، دوباره بر حجاز حاكم شدند.

ص:87

در سال 350 ه . ق. «قرامطه»، حاكمان مصر، به مدت نه سال سادات اخضري را كنار زده، خود بر آن تسلط يافتند، تا آن كه در سال

359 ه . ق. حكومت «فاطميين» در مصر تشكيل گرديد. حاكميت فاطميين تا سال 463، پس از آنان حكومت «سلاجقه» تا سال 650 و پس از آنان، سلطه «مماليك» تا سال 923 برحجاز ادامه يافت. در بيشتر اين ايام نوادگان امام علي و امام مجتبي: با نام هاي بني موسي، بنو فليته در مكه و نوادگان امام حسين (ع) در مدينه حكومت مي كردند كه اين دوران به دوران حكومت «شرفا» شهرت يافته است. با تشكيل دولت عثماني و تسلط آن بر مصر در سال 923 ه . ق. حاكميت در منطقه حجاز و ديگر مناطق عربستان تحت نفوذ آنان قرار گرفت و كارگزاران آنان «بنوقتاده» در منطقه حجاز حكم مي راندند؛ در آن دوران، حاكمان جده از سوي مصر انتخاب مي شدند و گاه بين آنان و حاكمان حجاز اختلاف و درگيري پيش مي آمد. (1)

عبدالوهاب» پس از بازگشت از بصره و ايران چون نتوانست در عُيينه بماند، به درعيّه (نزديك شهر رياض كنوني) رفت. وي در آنجا به خانه يكي از شاگردانش «عبدالله بن سُوَيْلِم» وارد شد و ساير شاگردان و مريدانش دور او را گرفتند. در آن دوران حاكمِ درعيه «محمد بن سعود بن مقرن بن مرجان بن ابراهيم بن موسي بن ربيعة بن مانع مريدي» بود. جدّ اعلاي آن ها «مانع» از مشايخ قبيله «بكر بن وائل» نخست در دُروع از توابع طايف مي زيست. او به سال 850 ه . ق. (1446م) به دعوت پسر عموي خود ابن دِرْع كه امير منفوحه و حجر اليمامه و جَزْعه، در نجد بود، نزد وي رفت و واحه المُلَيْبِيد و الغُضَيَّه را از او به تيول گرفته، به كشاورزي پرداخت و آن منطقه را درعيه ناميد. وي به همراه پسرش ربيعه به شيوه ساير مشايخ عرب، گاهگاه به قبايل همسايه حمله مي بردند؛ ربيعه به آل يزيد تاخته مردان آن قبيله را از دم تيغ گذراند و زنان و اموالشان را تصاحب كرد و منطقه نفوذ خود را گسترش داد. فرزندان وي نيز روش پدر را دنبال كردند؛ فرزند ابراهيم مُقَرِّن نام داشت كه جدّ اعلاي آل سعود است. وي با وسعت يافتن منطقه تحت نفوذش در نجد حكومت كوچكي ترتيب داد. پس از وي فرزندش، سعود با تاختن بر آل مَعْمَر كه دايي هاي او بودند و متواري ساختن آنان به عيينه، در درعيه به امارت نشست. او در سال 1140ه . ق. (1727م) در درعيه درگذشت و پسرش محمّد حكمران آن شهر شد. از آن پس حكومت عربستان به دليل انتساب به سعود، پدر محمد اولين حاكم اين خاندان كه بر اساس پيمان با محمد بن عبدالوهاب، حكومت نويني پي افكند، حكومت «آل سعود» ناميده شد و به علت انتساب به عبدالوهاب پدر شيخ محمد بنيانگذار آيين مذهبي آن سامان، حكومت «وهابيت» لقب گرفت در حالي كه پدر و برادرش مخالف سرسخت آيين او بودند. (1) اين خاندان به تدريج در سه مرحله حكومت خود را از منطقه كوچك «درعيه» به همه عربستان گسترش دادند:

نمود. گفته مي شود كه وي هنگام مرگ، تعداد بسياري پسر و دختر از زنانِ گوناگون باقي گذاشت. او در سياست خارجي با غرب هماهنگي كامل داشت. عبدالعزيز با تصويب شوراي علماي وهابي، پسرش سعود را به عنوان وليعهد اوّل و پسر ديگرش فيصل را به عنوان وليعهد دوم و وزير امور خارجه تعيين كرد. ملك عبدالعزيز در سال 1373 ه . ق. برابر نهم نوامبر 1953م. پس از 54 سال حكومت بر عربستان، در شهر طائف درگذشت. گفتني است طبق وصيت ملك عبدالعزيز، پسرانش به ترتيب سن، به پادشاهي مي رسند.

باستان شناسان قدمت اين سرزمين را به دوران ماقبل تاريخ و«عصر حجر» منتسب ساخته اند. از نُه قرن قبل از ميلاد به ويژه در دوران آشوريان، نام اين منطقه را «بلاد عرب» ناميده اند. يكي از سر درس هاي مهم تاريخ عربستان، هجرت حضرت ابراهيم (ع) به اين كشور و باقي نهادن همسر و فرزندش حضرت اسماعيل (ع) در اين سرزمين است كه نقش و تأثير زيادي در تحوّلات بعد بر جاي گذاشت. مهم ترين اتفاق تاريخ عربستان، بعثت خاتم پيامبران حضرت محمد (ص) و ظهور اسلام در قرن هفتم ميلادي در اين كشور است. بزرگ ترين خوشبختي عبدالعزيز، پيدا شدن نفت در منطقه شرقي عربستان بود كه امتياز استخراج آن را به كمپاني آمريكايي استاندارداويل و سپس شركت «آرامكو» واگذار كرد.

در اين درس با توضيح ساختار حكومت عربستان، قانون

اساسي و نوع حكومت، اركان قدرت، مؤسسات عمومي عربستان، سيستم دفاعي عربستان و سياست خارجي اين كشور را تشريح خواهيم نمود.

ذيل است: «قواي دولت بر سه قوه استوار است: قوه قضائيه، قوه مجريه و قوه مقننه؛ اين سه قوه در انجام وظايف خود بر مبناي اين قانون و ديگر قوانين، هماهنگي به عمل مي آورند و پادشاه مرجع تمام اين قوا مي باشد.»

بيشتر باشد، اين شورا بيشتر جنبه مشورتي و تشريفاتي پيدا مي كند و هر گاه پادشاه ضعيف باشد، اين شورا مشورتي، نقش قوي تري ايفا مي كند؛ در سال 1965م. با رأي اين مجلس، ملك سعود تحت عنوان عدم لياقت عزل و ملك فيصل به عنوان پادشاه نصب گرديد. ولي در اغلب موارد نقش اين شورا، مشورتي بوده است. در سال هاي اخير اين شورا فعال تر شده و براي خود آيين نامه داخلي نيز به تصويب رسانده است. ج . قواي سه گانه: پيشتر اشاره شد كه حكومت عربستان، همچون بسياري از كشورها داراي سه قوه مقننه، قضائيه و مجريه مي باشد؛ جايگاه، وظايف و عملكرد هريك از قوا در اين كشور به شرح ذيل است:

كه در برگيرنده 30 اصل است، به تصويب رسيد كه مفاد برخي از اصول مهم آن چنين است: «مجلس شورا از يك رييس و شصت عضو كه پادشاه، آنان را از ميان اهل علم و تجربه برمي گزيند، تشكيل مي گردد و تمام حقوق اعضا و وظايف آنان در تمام زمينه ها به دستور پادشاه تعيين مي شود.» «رئيس مجلس شورا و معاون و دبير كل مجلس و بركناري آن به دستور پادشاه انجام مي پذيرد و حقوق و وظايف آنان توسط فرمان پادشاهي تعيين مي شود.» بر اساس اصول ديگر آن، اعضاي اين مجلس بر اساس كتاب خدا و سنت رسول، در امور كشوري تصميم مي گيرند و محل تشكيل جلسات آن در رياض است. اعضاي اين مجلس از ميان شخصيت هاي علمي، مذهبي، اداري و نخبگان به مدت چهار سال هجري قمري برگزيده مي شوند. انتخاب مجدد آنان مانعي ندارد. هيأت رئيسه آن از رئيس و معاونان كميسيون هاي يازده گانه تخصصّي مجلس تشكيل مي شود و البته آنان نبايد مناصب سياسي رسمي داشته باشند. اعضاي مجلس در سه محور زير تلاش دارند: الف. رعايت مصالح جامعه عربستان؛ ب. ايجاد وفاق ملي و وحدت بين طوايف و طبقات اجتماعي؛ ج. مراعات حقوق افراد. چنانچه ميان تصميمات مجلس مشورتي و رييس آن با مصوبات هيئت وزيران اختلاف بود، تصميم گيرنده نهايي پادشاه خواهد بود. (1)

ص:96

به عنوان عضو دائمي معرفي مي نمايد كه امكان دارد اين فرد يا رييس محكمه تمييز ] دادگاه عالي [ يا معاون او؛ يكي از وكلاي وزارت دادگستري يا يكي از رؤساي دادگاه عمومي در مكه، مدينه، رياض و جده باشند. به جز جلسه فوق، در جلسه اي كه جهت رسيدگي به مسائلي كه از طرف وزير دادگستري به ديوان عالي ارجاع شده است شركت و حضور كليه اعضا لازم است و در صورتي كه عضوي در جلسه حاضر نباشد، وزير دادگستري يك نفر از محكمه تمييز را به عنوان عضو اين دادگاه منصوب مي نمايد. تصميم ديوان عالي به عنوان رأي نهايي تلقي مي شود و حكم صادره جهت اجرا به دايره مربوط ارسال مي شود.

ديوان موظف است كه ظرف يك ماه پرونده را بررسي و حكم قطعي را صادر نمايد.

كشور، فقدان نظام حقوقي مدوّن و عدم تبيين حقوق شهروندي از مهم ترين چالش هاي سيستم قضايي عربستان است.

مي تواند مصوبات هيأت دولت را لغو كند. در حال حاضر هيأت وزيران هر هفته به رياست پادشاه يا وليعهد تشكيل مي شود و محل تشكيل جلسه آن در رياض، كاخ «اليمامه» و در جده، كاخ «السلام» مي باشد.

5. سازمان محيط زيست و هواشناسي: اين سازمان براي افزايش اطلاعات مطلوب آب و هوا براي نيروهاي مسلح، مراكز مهم صنعتي هواپيمايي كشوري و نظارت بر امور جوّي، حفظ محيط زيست در كشور و درياي سرخ و خليج فارس، همچنين انتشار جزوات و نشريات در امور مذكور براي استفاده در دواير دولتي و استفاده كارشناسان از اين مطبوعات تأسيس شده است. 6 . هيئت عربي سعودي استاندارد (المواصفات والمقاييس): اين مؤسسه در سال 1392ه . ق. براي كنترل توليد و مصرف بنيان نهاده شده است. 7. مؤسسه عمومي مخارج و هزينه ها: اين تشكيلات براي بررسي خدمات عمومي و مطالبات و نيازهاي آينده كشور و بر طرف ساختن موانع و مشكلات مربوط به عمران راه ها و ساختمان ها بوجود آمده است. (1)

سازمان هواپيمايي را نيز بر عهده دارد. ستاد كل داراي چهار بخش اصلي است: 1. عمليات و آموزش؛ 2. اطلاعات و جاسوسي؛ 3. امور نظامي؛ 4. امور انساني و لجستيكي. از نظر نظامي، عربستان به هفت منطقه فرماندهي تقسيم مي شود: 1. شمالي به مركزيت تبوك؛ 2. جنوبي به مركزيت ابها؛ 3. مركزي به مركزيت رياض؛ 4. مدينه به مركزيت مدينه؛ 5. غربي به مركزيت جده؛ 6. طائف به مركزيت طائف؛ 7. شرقي به مركزيت ظهران. ارتش در نيروهاي چهارگانه خويش داراي تجهيزات زرهي، توپخانه، تانك هاي سنگين، نفربرهاي زرهي، خودروهاي شناسايي، سلاح هاي ضد تانك، موشك هاي استينگر، كروتيل، شناورها، موشك انداز، اژدر افكن، مين جمع كن و يدك كش و هواپيماهاي جنگي پيشرفته F15 و F16 و هلي كوپترهاي آپاچي بوده و از تفنگ داران دريايي نيز برخوردار است. علاوه بر نيروهاي چهارگانه ارتش، اين كشور از يك گارد ملي (حرس وطني) به رياست ملك عبدالله شاه عربستان كه اكنون فرزندش «متعب» آن را اداره مي كند برخوردار است. گارد ملي اكنون بيش از 75000 نفر عضو دارد كه 55000 نفر آنان عضو فعال و 20000 نفر از نيروهاي داوطلب قبايل مي باشند. (1) اين گارد در دهه هاي اخير نوسازي و به سلاح هاي سنگين و هلي كوپتر مجهز شده است. هم اكنون اين كشور بالغ بر 31 ميليارد و 900 ميليون دلار سلاح و

ص:103

تجهيزات نظامي در اختيار دارد و با صرف هزينه اي بالغ بر 7 ميليارد و 300 ميليون دلار براي خريد تسليحات در سال 2000 ميلادي، در رأس كشورهاي خريدار اسلحه در جهان قرار گرفت. علاوه بر آن، اين كشور قراردادهاي نظامي ديگري نيز به ارزش 18 ميليارد و 800 ميليون دلار با كشورهاي غربي به ويژه آمريكا منعقد نموده است. درجات نظامي اين كشور از عالي به پايين عبارت است از:

فريق اول = ارتشبد؛ فريق = سپهبد؛ لواء= سرلشكر؛ عميد = سرتيپ؛ عقيد = سرهنگ تمام؛ مقدّم = سرهنگ دوم؛ رائد = سرگرد؛

نقيب = سروان؛ ملازم اول = ستوان يكم؛ ملازم ثاني = ستوان دوم؛ ملازم ثالث = ستوان سوم و جندي = سرباز.

كالا و دانش فني (تكنولوژي) موجب تحكيم و تعميق هر چه بيشتر روابط اين كشور با جهان غرب و همسويي در زمينه هاي سياسي شده است. عربستان روابط نزديكي با كشورهاي انگلستان، فرانسه، آلمان و ژاپن دارد و از متخصصان و مستشاران اين كشورها، در صنايع و آموزش و تربيت نيروهاي نظامي خود استفاده مي كند.

در ارتباط با چين، علي رغم خريد برخي از موشك هاي ميان بُرد در سال هاي اخير و گشودن بازار پر رونق خود به روي كالاهاي ارزان قيمت آن كشور، روابط به سطح بسيار مناسبي ارتقا نيافته است.

نهايت در برابر عراق موضع گرفته، قسمت اعظم هزينه لشكركشي آمريكا و هم پيمانان غربي اش را بر عهده گرفت. (1)  در جريان پيروزي مردم مسلمان الجزاير در انتخابات پارلماني، در همسويي با كشورهاي غربي از رژيم كودتا حمايت كرد.  در جنگ خليج فارس و يورش عراق به كويت، به دليل حمايت يمن از صدام، روابط اين دو كشور به وخامت گراييد و رژيم سعودي علاوه بر قطع كمك هاي خود به يمن كارگران آن كشور را از عربستان اخراج كرد. گفتني است عربستان با چند كشور همسايه خود؛ با يمن بر سر منطقه نجران و جيزان، با كويت و عراق بر سر مناطق بي طرف بينابين، با قطر بر سر قطع بزرگراه دوحه _ ابوظبي داراي اختلافات مرزي بوده است كه با تلاش گسترده كشورهاي ديگر از طريق گفتگو و پيمان هاي جديد در بسياري از موارد حل شده است. عربستان در سال 1981 م. طي قراردادي با عراق، به اختلافات مرزي مبهم ديرين بر سر مرز طولاني مشترك دو كشور پايان داد. اين توافق در حالي صورت مي گرفت كه رياض و بغداد در زمينه هاي سياسي و عقيدتي هيچ گاه تفاهم نداشتند.

ص:107

لازم به ذكر است پس از حادثه 11 سپتامبر، تغييراتي در سياست هاي عربستان نسبت به همسايگان و كشورهاي اسلامي پديد آمده است.

حجاج ايراني در حادثه اي ديگر، ارتباط سياسي دو كشور كاملاً قطع گرديد. در سال 1326ه .ش. پس از سفر هيئت حسن نيت عربستان، دوباره سفير ايران در مصر به صورت آكروديته در عربستان مشغول به كار گرديد. از آن پس توافقنامه هايي ميان دو كشور امضا و در مسايل اوپك همكاري هايي وجود داشت. پس از پيروزي انقلاب، نخست روابط عادي بود ولي با برگزاري اولين مراسم برائت به سردي گراييد و با شروع جنگ تحميلي روابط به شدت تيره شد و تا سطح كاردار تنزل يافت. در سال 1363ه . ش. به دليل اقدامات مثبت ايران در پايان دادن به حادثه هواپيماي ربوده شده سعودي، روابط اندكي بهبود يافت، اما اقدام عربستان در كاهش قيمت نفت در سال 1365 رابطه را باز هم تيره كرد. با شهادت حدود 400 تن از حجاج ايراني در سال 1366ه .ش، عربستان روابط خود با ايران را به طور يك جانبه قطع كرد. پذيرش قطعنامه 598 و موضع گيري اصولي ايران در تجاوز عراق به كويت، روابط ايران و عربستان را از سال 1369 ه . ش. 1991 ميلادي وارد مرحله جديدي نمود و در پي آن سفارتخانه هاي دو كشور در فروردين سال 1370 گشوده شدند. از سال 1370 تا 1376 را مي توان مرحله تنش زدايي و زمينه سازي روابط بهتر ناميد؛ در اين مرحله جناب آقاي هاشمي رفسنجاني رييس جمهور وقت، نقش بسيار مهم و اساسي داشتند و توانست با جلب موافقت ملك عبدالله كه آن وقت وليعهد عربستان بود، رياست جمهوري

ص:109

اسلامي ايران بر كنفرانس اسلامي را به تصويب برسانند. (1) برگزاري كنفرانس اسلامي در سال 1376 در تهران و ديدار ملك عبدالله از تهران و مذاكرات سياسي وي در حاشيه حضورش در كنفرانس اسلامي و در مرحله بعد انعقاد موافقت نامه هاي متعدد اقتصادي، سياسي و امنيتي، روابط ايران و عربستان را نزديك تر ساخت. مسافرت آقاي خاتمي رييس جمهوري اسلامي ايران در سال 1378 و ديدار امير سلطان بن عبدالعزيز معاون دوم شوراي وزيران و سفر برخي از وزراي دو كشور در بالا بردن سطح روابط، نقش بسيار مهمي ايفا نمود و چشم انداز آينده روابط دو كشور را تا حد زيادي ارتقا بخشيد.

خاندان حاكم؛ ج . قواي سه گانه. در كشور عربستان، وزارت عدل (دادگستري) اداره سيستم قضايي را بر عهده دارد. مراجع قضايي اين وزارتخانه عبارتند از: الف. شوراي عالي قضايي ] مجلس القضاء الاعلي [؛ ب. دادگاه عالي استيناف ] محكمة التمييز [؛ ج. دادگاه عمومي؛ د. دادگاه ويژه ] محكمة الجوزيه [؛ ه . دادگاه خاص ] المحكمة الخاصة للأحوال الشخصيّه [. در كشور عربستان، پادشاه رييس قوه مجريه و هيئت وزيران است و پست نخست وزيري را بر عهده دارد. پس از شاه، عالي ترين قدرت اجرايي، هيأت وزيران مي باشد. اعضاي هيأت وزيران از سه دسته تشكيل يافته اند: الف. گروه شاهزادگان؛ ب. گروه تكنوكرات ها؛ ج. گروه سنت گرايان مذهبي. پس از هيئت دولت، عالي ترين مقام اجرايي در هر منطقه، اميران آن مناطق مي باشند.كشور عربستان به سيزده استان تقسيم شده است كه از سوي پادشاه در رأس هر استان، يكي از اعضاي خانواده سلطنتي به عنوان «امير» آن منطقه منصوب مي گردد. مؤسسات عمومي عربستان عبارتند از: ديوان محاسبات عمومي ، ديوان خدمات شهري، سازمان امور استخدامي، اداره آمار عمومي، سازمان محيط زيست و هواشناسي، هيئت عربي سعودي استاندارد (المواصفات والمقاييس) ، مؤسسه عمومي مخارج و هزينه ها. ارتش عربستان از چهار نيرو تشكيل شده و داراي سازمان هاي متعددي است. از نظر نظامي، عربستان به هفت منطقه فرماندهي تقسيم مي شود:

ص:111

1. شمالي به مركزيت تبوك؛ 2. جنوبي به مركزيت ابها؛ 3. مركزي به مركزيت رياض؛ 4. مدينه به مركزيت مدينه؛ 5. غربي به مركزيت جده؛ 6. طائف به مركزيت طائف؛ 7. شرقي به مركزيت ظهران. ارتش در نيروهاي چهارگانه خويش داراي تجهيزات زرهي، توپخانه، تانك هاي سنگين، نفربرهاي زرهي، خودروهاي شناسايي، سلاح هاي ضد تانك، موشك هاي استينگر، كروتيل، شناورها، موشك انداز، اژدر افكن، مين جمع كن و يدك كش و هواپيماهاي جنگي پيشرفته F15و F16 و هلي كوپترهاي آپاچي بوده و از تفنگداران دريايي نيز برخوردار است. درجات نظامي اين كشور از عالي به پايين عبارت است از:

فريق اول = ارتشبد؛ فريق = سپهبد؛ لواء= سرلشكر؛ عميد = سرتيپ؛ عقيد = سرهنگ تمام؛ مقدّم = سرهنگ دوم؛ رائد = سرگرد؛

نقيب = سروان؛ ملازم اول = ستوان يكم؛ ملازم ثاني = ستوان دوم؛ ملازم ثالث = ستوان سوم و جندي = سرباز. سياست و روابط خارجي عربستان در پنج بخش قابل تبيين است: الف. روابط با كشورهاي غربي؛ ب. رابطه با چين و شوروي سابق؛ ج. روابط با همسايگان و كشورهاي اسلامي؛ د. در ارتباط با مسأله فلسطين؛ ه . رابطه با جمهوري اسلامي.

ص:112

در اين درس، ذيل عنوان تشكيلات مذهبي عربستان به مواردي چون نقش دين در عربستان، پيشينه وهابيت و سازمان هاي مذهبي و وابسته به امور مذهبي عربستان مي پردازيم و هر يك از سازمان هاي مرتبط با مسائل مذهبي را معرفي مي كنيم، اين سازمان ها عبارتند از: سازمان علماي بزرگ ] هيئت كبار العلما [، سازمان رابطة العالم الاسلامي، سازمان امر به معروف و نهي از منكر و سازمان هاي وابسته به امور مذهبي(مؤسسه ملي راهنمايي حجاج، معهد خادم الحرمين الشريفين لأبحاث الحج، مجتمع چاپ قرآن ملك فهد،كارگاه بافت پرده كعبه و حوزه هاي ديني و رهبران مذهبي).

جناح مذهبي و سنت گرايان، از قدرت و نقش بسيار زيادي در حكومت و جامعه عربستان برخوردار هستند.

اكثر مردم اين كشور از اهل تسنن مي باشند؛ و كشور بر اساس مذهب وهابيت اداره مي شود؛ بيشتر مردم نجد پيرو مذهب حنبلي و منطقه حجاز بيشتر مالكي مذهب اند و شايد به همين دليل بود كه آيين محمدبن عبدالوهاب كه بيشتر بر اصول اعتقادات و آراي فقهي حنبلي تكيه مي كرد، ابتدا در ميان مردم نجد انتشار يافت. در شهر مدينه منوره و منطقه الشرقيه تعداد نسبتاً قابل توجهي از شيعيان اماميه زندگي مي كنند و در عسير و نجران نيز گروهي از اسماعيليه وجود دارند. بخشي از يمني هاي مقيم عربستان نيز زيدي مذهب هستند.

2. در برابر، عده اي به استناد به رأي شوراي سقيفه و بيعت مردم، آنان كه به حكومت دست يافتند (ابابكر، عمر، عثمان، امام علي (ع) ) را خليفه پيامبر (ص) معرفي نمودند. دارندگان اين رأي «اهل سنت و جماعت» نام گرفتند. عامل ديگر سياسي كه موجب شكل گيري گروه ديگري به نام «خوارج» شد، پذيرش حكميت از سوي امام علي (ع) در جنگ با معاويه بود كه خوارج آن را كفر تلقي نمودند. خوشبختانه جريانات مختلف اين گروه در ميان جامعه اسلامي منقرض شدند و تنها اندكي از يكي از معتدل ترين جريانات آن به نام «اباضيه» باقي ماندند. (1) افزون بر عوامل سياسي فوق، از نيمه دوم قرن اول هجري مسائلي چون جبر و اختيار، قضا و قدر، حادث يا قديم بودن كلام الهي و صفات خداوند مورد بحث و گفتگو واقع شد؛ در اين گونه مباحث، شيعيان از سخن و هدايت اهل بيت پيامبر: پيروي مي نمودند ولي در ميان اهل سنت، مذاهب كلامي متفاوتي پديد آمد: ابتدا طرز تفكر عقل مدارانه اي بوجود آمد كه با تأمل و تفكر در مسائل اعتقادي به بحث و اظهار نظر مي پرداختند. دارندگان اين طرز تفكّر بعدها «معتزله» ناميده شدند. در خلال اين مباحثات، گروه هاي ديگر كلامي مانند جهميه و... نيز به وجود آمدند. در برابر گفتگوهاي كلامي و روش عقل مدارانه فوق، عده اي از محدِّثان كه به «اهل حديث» معروف گشتند، به مخالفت برخاسته، پرسش

ص:117

را بدعت و هر گونه انديشه و تفكر و بحث كلامي در مورد عقايد را ناروا دانسته، تنها معيار شناخت حق را «حديث» معرفي نمودند. در رأس اين محدِّثان مي توان از «عثمان بن سعيد دارمي» و مهم تر از وي «احمد بن حنبل» را نام برد كه در رد فرقه هاي كلامي معتزله و جهميه دست به قلم برده، با تأكيد بر لزوم حديث گرايي و تكيه بر ظاهر متون روايي، هرگونه تحليل و تأمل عقلاني و خردورزي در احاديث را ممنوع اعلام نمودند. اهل حديث به تدريج گستره كار خود را توسعه دادند و در زمينه فقه نيز بسياري از مردم به احمد بن حنبل گرويدند. گفتني است در ميان خلفاي عباسي، تنها مدافع حنبليان، متوكل عباسي بود كه هدايايي براي احمد بن حنبل فرستاد و با اهل حديث همدلي و همراهي بسيار نمود. بعدها ابوالحسن اشعري از معتزله جدا شد و مكتب كلامي «اشاعره» را بنيان نهاد. از آن پس اهل حديث به دو گروه تقسيم شدند: 1. حنابله كه همچنان هرگونه مباحثه و گفتگوي كلامي در زمينه اعتقادات را حرام و ناروا مي دانستند. 2. اشعريان كه گفتگوهاي كلامي را جايز مي دانستند بر پيروي از ظواهر روايات در مسايل اعتقادي تأكيد مي ورزيدند. (1) از سوي ديگر در كنار مكتب فقهي حنابله، سه مكتب فقهي؛ حنفي مالكي و شافعي نيز پديد آمد. مالك بن انس، همچون حنابله بحث هاي عقلي در اصول دين را ناروا و ممنوع اعلام نمود، ولي ابوحنيفه در مكتب

ص:118

فقهي خود با تكيه بر قياس و رأي به استنباط احكام فقهي مي پرداخت. بدين روي مورد شديدترين حملات اهل حديث قرار گرفت. به تدريج «اشعريان» به ويژه با حمايت حاكمان عباسي، از نظر كلامي بر انديشه هاي ديگر غلبه يافتند و حنبليان به ضعف و سستي گراييدند و كم كم از نظر فقهي نيز طرفداران خود را از دست دادند. در اواخر قرن چهارم هجري قمري «بربهاري» رييس حنبليان بغداد

با تكيه بر ظواهر آيات و روايات، بار دگر عقايدي چون استقرار

خداوند بر فراز كرسي و ديده شدن در روز قيامت را زنده ساخت و از نظر فقهي، زيارت قبور را منع و نوحه گري بر امام حسين (ع) را ناروا خواند. (1) اظهار چنين مطالبي، خشم علما و مردم را برانگيخت و موجب صدور اطلاعيه اي از سوي خليفه «الراضي» در نادرستي عقايد و توبيخ ياران او گرديد. برابر نوشته ابن الجوزي از آن پس، وي در خانه زني پنهان شد و در همانجا مرد و بدون اطلاع مردمان او را در همان مكان غسل دادند و به خاك سپردند. (2) حنبليان به تدريج از ميان رفتند تا آن كه در اواخر قرن هفتم و اوايل قرن هشتم «ابن تيميه» و سپس شاگردش «ابن قيم الجوزيه»، آراء و نظرياتي همسان با «بربهاري» ابراز داشتند و مجدداً عقايد اهل حديث را با شدت بيشتري احيا كردند. ابن تيميه نيز پس از اعلام نظر خود در مورد

ص:119

صفات خداوند كه در حقيقت جسم بودن خدا را تداعي مي نمود، با مخالفت سختي از سوي عالمان مسلمان مواجه گرديد و در جلسه اي در حضور علما و پس از شنيدن استدلال ايشان، حرف خود را پس گرفت و توبه نمود. ولي پس از چندي، رأي فقهي او كه زيارت را امري ناپسند اعلام كرد، بار ديگر خشم همگان را برانگيخت و به دليل مخالفت عمومي و شكايت فرقه هاي مختلف اسلامي، به دستور ملك ناصر به زندان افتاد و در همان جا از دنيا رفت. (1) پس از وي بار دگر نهضت سلفي گرايي و رأي و انديشه حنبليان

رو به افول گذاشت تا آن كه در قرن دوازدهم هجري «محمد بن

عبد الوهاب» آن افكار را پي گرفت (2) و با امير درعيه محمد بن سعود جد آل سعود پيمان بست و توافق نمود كه محمد بن عبدالوهاب، رهبري مذهبي و محمد بن سعود جدّ آل سعود، رهبري سياسي و مديريت حكومت را بر عهده گيرند كه تاريخ آن به تفصيل در درس دوم ارائه شد.

دعوت و ارشاد، و سازمان هاي ديگر براي انجام امور مذهبي تأسيس شده و به انجام امور مذهبي مي پردازند. ولي رهبري ديني در عربستان در سازمانهاي ذيل، سامان يافته اند:

براي حجاج در سال 1405ه . ق. هيئت وزيران قانون تأسيس هيئت راهنمايي حجاج را به تصويب رساند. اين مركز كه در مدينه منوره تأسيس گرديد، بعداً به مؤسسه ملي راهنمايان تغيير نام داد. بخش هاي متنوع اين مركز عبارتند از: استقبال، اسكان، نظم، امور بعثه ها، گذرنامه نقل و...

بخش هاي مختلف اين مجمع عبارتند از: دروس قرآني، ترجمه، شوراي علمي مصحف، شوراي ترجمه، هيئت مشاوران، بخش تكثير نوار، سنت و سيره نبوي، مباحث و دراسات اسلامي. اين مركز، قرآن كريم را در بيست نوع مختلف در اندازه هاي بزرگ، متوسط و كوچك چاپ مي كند و متوسط توليد ساليانه آن 000/000/10 نسخه است. همچنين اين مركز نوار شش گونه قرائت را تكثير و تفاسيري در سه حجم و ترجمه هايي به زبان هاي زنده دنيا و كتب سيره نبوي و مجموع فتاواي ابن تيميه را به چاپ رسانده است. افزون بر آن، اين مركز به برگزاري دوره هاي تجويد نيز مي پردازد.

عربستان به دليل قدرت مالي خود و نيز مراسم سالانه حج، و ضعف دولت هاي حاكم بر كشورهاي اسلامي، نفوذ فراواني در ميان مسلمانان دارد و از اين نفوذ به شدت بهره مي برد. حوزه هاي ديني عربستان، به تدريج به شكل دانشگاه تكامل يافته است؛ در اين دانشگاه ها افزون بر دانشجويان داخلي، دانشجويان خارجي به ويژه كشورهاي اسلامي، با هزينه دولت عربستان، مقاطع تحصيلي خود را ادامه مي دهند.

3. مجتمع چاپ قرآن ملك فهد؛ 4 . كارگاه بافت پرده كعبه؛

5. حوزه هاي ديني و رهبران مذهبي.

در اين درس به مقررات كشور عربستان در حوزه مسائلي چون همراه داشتن مواد مخدر، همراه داشتن دلار تقلّبي، تشابه اسمي، حوادث و تصادفات، مراحل تشكيل پرونده و مراحل انتقال جسد به ايران مي پردازيم.

و مسؤولان ايجاد مي نمايند. پيشنهاد مي شود مدير و مأموران ستاد مدينه و جده، به هيچ عنوان از فرد خاطي طرفداري نكنند. تجربه نشان داده است در چنين حالاتي، زائر راحت تر و سريع تر آزاد مي شود.

براي طي صحيح مراحل قانوني تشكيل پرونده يك تصادف در عربستان بايد امور ذيل را انجام دهيم تا بتوانيم حامي و مدافع منافع اتباع خود باشيم و حقوق مسلم آنان را استيفاء نماييم:

در پايان، اگر بيمار همچنان بستري است و پرونده مراحل نهايي خود را طي نكرده است، مسؤول موظف است به هنگام عزيمت به ايران، ليستي تهيه نمايد و اسامي مجروحين، بيمارستان ها و شماره پرونده آن ها و نام افسر و ساير مشخصات مورد نياز را ثبت و به دفتر نمايندگي سازمان در جده تحويل دهد. پس از طي اين مراحل، دفتر نمايندگي در فرصت مناسب يكايك پرونده ها را توسط مأمور خاص اين قسمت، تعقيب مي كند و نتيجه نهايي را به مديريت رفاه سازمان حج تقديم مي دارد و اداره مراتب را به خانواده هاي آن ها اعلام مي كند.

جسد زماني به ايران انتقال مي يابد و يا در عربستان به خاك سپرده مي شود كه بيمارستان گواهي فوت داده باشد، پليس هم تأييد كند و اين مدارك تماماً در پرونده متوفي ثبت و ضبط گردد.

ولي اگر متوفي، زن باشد، كلّ ديه، پنجاه هزار ريال است؛ زيرا ديه زن نصف ديه مرد، تعيين شده است. اگر راننده از پرداخت ديه ناتوان باشد و قادر به پرداخت ديه نباشد و فقر و اعسار او ثابت گردد، دادگاه راننده را آزاد مي كند و ديه متوفي را از بيت المال مي پردازد.(1)

4. حوادث و تصادفات. 5. مراحل تشكيل پرونده: به مجرد تصادف بايد صحنه تصادف را به حال اوليه حفظ كنند و به سرعت پليس را در جريان بگذارند. پس از حضور پليس و يادداشت مشخصات صحنه و زمان و مكان تصادف، فرد مجروح را به نزديك ترين بيمارستان منتقل نمايند. تذكر اين نكته ضروري است كه همراهان مجروح بايد نام و مشخصات پليس و محل اداره او را بپرسند و پس از انتقال مجروح به بيمارستان و تحت درمان قرار دادن او، به دفتر ستاد (مكه يا مدينه) مراجعه كنند و گزارش مشروح را به قسمت «رفاه ستاد» تقديم نمايند. مسؤول رفاه ستاد بايد به «اداره مرور» كه افسرش كروكي صحنه تصادف را ترسيم نموده، مراجعه نمايد و تقاضا كند طي چه شماره اي آن حادثه ثبت شده است شماره دفتر را بگيرد و به پرونده اضافه كند و مرتب تا پايان مراسم حج، به اداره مرور براي به جريان انداختن مراحل قانوني پرونده مراجعه نمايد. مسؤول موظف است به هنگام عزيمت به ايران، ليستي تهيه نمايد و اسامي مجروحين با نام بيمارستان ها و شماره پرونده آن ها و نام افسر و ساير مشخصات مورد نياز را ثبت و به دفتر نمايندگي سازمان در جده تحويل دهد. اگر مجروح بر اثر شدت حادثه فوت نمايد و ورثه تقاضا كنند كه جسد متوفي به ايران حمل گردد. مأمور سركنسولگري به اتفاق مأمور دفتر نمايندگي بايد حدود يك هفته در ادارات مختلف رفت و آمد كنند تا سرانجام موفق شوند جنازه به ايران برگردد. 6. مراحل انتقال جسد به ايران: جسد زماني به ايران انتقال مي يابد و يا در عربستان به خاك سپرده مي شود كه بيمارستان گواهي فوت داده باشد، پليس هم تأييد كند و اين مدارك تماماً در پرونده متوفي ثبت و ضبط شود.

ص:136

11. تاريخ المملكة العربية السعوديه، صلاح الدين مختار، چاپ بيروت، دار مكتبة الحياة . 12. جغرافياي تاريخي كشورهاي اسلامي، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 . 13. الجغرافيا التاريخيه لشبه الجزيرة العربيه، في عصور ماقبل التاريخ، دكتر طلعت احمد محمد عبده، دانشگاه الازهر «دارالمعرفة الجامعيه» مصر. 14. الجزيرة العربيه في الوثائق البريطانيه، نجده فتحي صفوه، دارالساقي، بيروت، لبنان چاپ اول، 1996 م . 15. جزيرة العرب في القرن العشرين، حافظ وهبه، چاپ مصر. 16. حج، استاد مطهري، نشر صدرا. 17. دراسات تاريخ الجزيرة العربيه، تدوين و چاپ جمعي از اساتيد دانشگاه ملك سعود، 1404ه . ق، 1984. 18. دليل الفنادق، معهد خادم الحرمين الشريفين لأبحاث الحج، مكه مكرمه. 19. دليل المملكة العربية السعوديه، وزارت اعلام عربستان سعودي، 1996م. 20. الذريعه الي تصانيف الشيعه، دار الاضواء، چاپ بيروت. 21. رحله ابن بطوطه، مؤسسة الرسالة، بيروت. 22. الرحلة الحجازيه، محمد لبيب البتنوني، مكتبه الثقافة الدينيه.

ص:138

23. شبه جزيرة العرب، محمود شاكر، المكتب الاسلامي، چاپ بيروت، 1406ه . ق. 24. الرد علي الاخنائي، ابن تيميه، مطبعه سلفيه، مصر. 25. عدل الهي، مرتضي مطهري، انتشارات صدرا، چاپ دهم. 26. عربستان، محمد فخري، مؤسسه مطالعات و پژوهش هاي بازرگاني، ويرايش دوم. 27. عربستان سعودي، رقيه عظيمي سادات، تهران، دفتر مطالعات سياسي و بين المللي وزارت امور خارجه، چاپ سوم 1380. 28. فرازهايي از زندگي پيامبر اسلام، جعفر سبحاني، نشر مشعر، 1381. 29. الفهرست، ابن نديم بغدادي، چاپ تجدد. 30. قلب الحجاز، عاتق بن غيث البلادي، دارمكه للنشر و التوزيع. 31. الكامل في التاريخ، ابن اثير، دار صادر بيروت. 32. كشف الشبهات، محمد بن عبدالوهاب، الرياسة العامه للادارات البحوث العلميه، رياض. 33. المدن و الاماكن الأثريه في شمال و جنوب الجزيرة العربيه، احمد حسين شرف الدين، چاپ رياض، مطابع الفرزدق التجاريه، 1404ه .ق. 34. مروج الذهب، مسعودي، دارالفكر بيروت، 1409. 35. معجم ادوية الجزيره، عبدالله بن محمدبن خميس، چاپ اول، 1425ه . ق. رياض مطابع الفرزدق التجاريه. 36. ملوك العرب، امين الريحاني، بيروت 1924. 37. منهاج السنة النبويه، ابن تيميه، جامعه امام محمد بن سعود عربستان.